5 sierpnia 2015 roku Sejm przyjął tekst jednolity o zmianie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów oraz niektórych innych ustaw. Głównym celem przyświecającym ustawodawcy przy jej tworzeniu było usprawnienie procesu eliminacji niekorzystnych dla konsumentów praktyk oraz kontroli niedozwolonych wzorców umownych, które stały się nieefektywne, co dojrzał nie tylko sam UOKiK, ale również Ministerstwo Sprawiedliwości oraz Ministerstwo Finansów.
Trudno nie zgodzić się z powyższym stanowiskiem – wystarczy wskazać na działania organizacji prokonsumenckich (m.in. Stowarzyszenie Patronus) oraz prawników w wyniku której doszło nie tylko do nieetycznych propozycji zawierania ugód z przedsiębiorcami i wymuszania od nich w ten sposób „haraczu”, ale i do ich masowego (i to dosłownie – rekordziści otrzymywali jednorazowo ponad 100 pozwów) pozywania, co z kolei wpłynęło na pracę Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Ilość spraw przerosła możliwości sędziów, w związku z czym czas oczekiwania na postanowienia i wyroki wynosi obecnie nawet ponad 2 lata. Z pewnością nie bez znaczenia był też wpływ doktryny, która wielokrotnie podkreślała wątpliwość rozstrzygnięć zapadających w w/w sprawach (problem powagi rzeczy raz osądzonej – res iudicata) oraz brak precyzyjnego określenia rozszerzonej skuteczności wpisu do Rejestru Klauzul Niedozwolonych.
W związku z powyższym mamy więc kolejną – po wprowadzonej w grudniu 2014 roku Ustawie o prawach konsumenta – zmianę przepisów w stosunku do przedsiębiorców, którzy prowadzą sprzedaż towarów i/lub świadczą usługi dla konsumentów. W pierwszej kolejności skupię się na moim zdaniem najważniejszym dla przedsiębiorców aspekcie noweli, jakim jest zmiana modelu kontroli w sprawach o uznanie wzorca postanowień umowy za niedozwolone (klauzule abuzywne, niedozwolone).
Najistotniejsze zmiany związane są z tzw. kontrolą abstrakcyjną, a więc kontrolą polegającą na analizie postanowień zawartych we wzorcach umów (w odróżnieniu od kontroli incydentalnej, która dotyczy kontroli umowy faktycznie zawartej przez konkretnego konsumenta). Temat ten dotyczy więc wszystkich podmiotów, które stosują wszelkiego rodzaju wzorce umów, takie jak regulaminy, ogólne warunki handlowe, ogólne warunki świadczenia usług, itp. Do tej pory w sprawach z tego zakresu decydował SOKiK wyrokiem wydawanym w postępowaniu cywilnym, natomiast nowelizacja przyzna takie uprawnienia Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, który wydawał będzie w tym przedmiocie decyzję administracyjną. Decyzja skutkowała będzie wobec konkretnego przedsiębiorcy, którego dotyczy, a także wobec wszystkich konsumentów, którzy zawarli z nim umowę na podstawie niedozwolonego, wskazanego w decyzji wzorca.
Na twarzach wielu przedsiębiorców mógłby zagościć szeroki uśmiech po przeczytaniu poprzedniego akapitu – oznacza to przecież, że dotychczas nękające ich organizacje prokonsumenckie zostały pozbawione możliwości inicjowania postępowania w sprawie klauzul niedozwolonych! Należy jednak zwrócić uwagę na to, że konsumenci (rzecznicy konsumentów, organizacje prokonsumenckie, itp.) nie zostali pozbawieni możliwości informowania Prezesa UOKiK o klauzulach niedozwolonych – taka możliwość jak najbardziej istnieje. Co więcej, wystarczające będzie jedynie poinformowanie Prezesa UOKiK, który może podjąć dalsze działania we własnym zakresie – konsumenci nie będą więc musieli składać pozwów, co jest akurat moim zdaniem niekorzystne dla przedsiębiorców – nie każdy konsument umiał taki pozew złożyć i nie każdy chciał tracić czas na kontakt z prawnikiem lub rzecznikiem konsumentów, nie wspominając o wszechobecnie panującej niechęci do organów wymiaru sprawiedliwości ze względu na przeciągające się postępowania sądowe. Wydaje się więc, że może to być wręcz ułatwieniem dla podmiotów, o których wspominałem powyżej, ponieważ wystarczyło będzie jedynie wskazanie, że firma X posiada w swoich wzorcach umów postanowienia niezgodne z prawem, aby Prezes UOKiK sam podjął działania. Tym samym znika konieczności angażowania prawników (a więc i środków finansowych) na rozpoczęcie postępowania przed sądem przeciwko przedsiębiorcy.
Nowela z pewnością uczyni zadość założeniom ustawodawcy – postępowanie oparte na zasadach administracyjnych, wszczynane przez Prezesa UOKiK, bez cienia wątpliwości będzie znacznie szybsze niż postępowanie przez SOKiK. Możliwe stanie się wydanie znacznie większej liczby decyzji, co może przełożyć się na większą ilość kar nakładanych na przedsiębiorców. Nowelizacja sugeruje 4-ro miesięczny okres, w jakim powinno zakończyć się postępowanie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone (w sprawach szczególnie skomplikowanych – 5 miesięcy), należy jednak pamiętać, że – po pierwsze – jest to termin instrukcyjny, nie jest więc wiążący, po drugie – oznacza to jednocześnie krótszy czas na zorganizowanie potencjalnej kwoty, którą może nałożyć w ramach kary Prezes UOKiK (do 10% zeszłorocznego obrotu firmy).
Ustawodawca wprowadzi nowelizacją elastyczność postępowania, a więc możliwość wybrania jednej z dwóch dróg – „posypania głowy popiołem” i przyznania się do błędu, lub podjęcia obrony swojego stanowiska dzięki możliwości odwołania się od decyzji Prezesa UOKiK najpierw do SOKiK, następnie do Sądu Apelacyjnego, aż po Sąd Najwyższy. W przypadku pierwszej możliwości postępowanie z pewnością zakończy się dużo szybciej, ponieważ nie będzie konieczne przeprowadzenie postępowania przygotowawczego i całkiem możliwe, że działanie takie znajdzie aprobatę w oczach Prezesa UOKiK, który tym samym odstąpi od wymierzania kar finansowych. Są to jednak jedynie moje subiektywne przypuszczenia.
Z kolei model kontroli incydentalnej, a więc indywidualnego dochodzenia praw przez konsumenta w związku ze stosowaniem klauzul niedozwolonych nie ulega zmianie i nadal sprawowany będzie przez sądy cywilne – w tej materii więc przepisy pozostaną dla przedsiębiorców niezmienne.
W kolejnych częściach poruszę tematykę zmian dotyczących Rejestru Klauzul Niedozwolonych, instytucji „tajemniczego klienta” oraz pozostałych ważnych z punktu widzenia przedsiębiorców zmian związanych z UOKiK i konsumentami.
Konrad Cioczek
Partner Zarządzający
ENSIS Kancelaria Doradztwa Prawnego
Cioczek & Szajdziński Spółka Cywilna